طرح ماهی درهم چیست؟

این نوع نقش از اواخر دوره تیموری و در تمام دوران صفوی مورد استفاده بافندگان بوده است و از آنجا که در دوره تیموریان و در هرات رواج یافت بدان هراتی گویند.

هر چند ریشه لغوی واژه ماهی درهم و اینکه چگونه در نقش فرش رایج گردیده است مشخص نیست. بافت ماهی درهم در اکثر نقاط ایران کاربرد داشته و تفاوت بارز نقش آن از شرق به غرب ایران مشهود است. به گونه ای که اندازه ماهی های نقش در شرق(به ویژه اطراف قاین، تربت جام و تربت حیدریه) بزرگتر از غرب و مرکز ایران (نظیر کردستان) است. خرید فرش طرح ماهی نمونه منحصر به فردی از آن نیز در اطراف اراک به صورت مرغ وماهی (یعنی دو مرغ به جای ماهی یا همراه با آنها در حرکات به دور یه حوض) بافته می شده که امروزه به فراموشی سپرده شده است.

تنها کاربرد این نقش اسطوره ای بر فرش نبوده و در ضرب سکه، نقش برجسته، نگارگری، معماری و حتی بر تاج تیگران(یکی از شاهان ارمنستان)، نقش فوق دیده می شود.بنیاد و اصل آن دو یا چهار برگ خمیده است که گل بزرگی را در بر گرفته اند. از گل وسط که همان گل نیلوفر آبی یا شاه عباسی تعبیر می شود.چنین گفته شده که برگ ها در ابتدا ماهی بوده اند که در دوران اسلامی به برگ مبدل شده و گل میان نیز احتمال می رود چهره انسانی بوده که آن هم به گلی گرد تغییر شکل یافته است.

علاوه بر آنکه نقش های هراتی و ماهی درهم گونه های بسیاری دارد استفاده از آن در ایران جغرافیایی قدیم از شمال قفقاز، سمرقند، بخارا، خوارزم، آذربایجان و ارمنستان امروزی تا کنار دریای عمان و بندرگناوه ایران رایج بوده است.

در کل نه تنها این نقش بلکه افسانه نقش بوته، سرو، شکارگاه یا بسیاری از ریز نقش های به کار رفته درمتن و حاشیه بعضی نقوش فرش نظیر گرفت و گیر دلالت به واسطه جاویدان آیین میترا در ایران دارد. مهر یا میترا خدای مهمی درتاریخ بسیاری ازکشورهای مختلف در ادوار گوناگون بوده است. پرستش او در غرب تا انگلستان و شرق تا هند گسترش داشته است. مهر که در ابتدا درهزاران سال پیش مورد پرستش مردم بود اینک نیز مورد احترام زرتشتیان است. او خدای پیمان است و پیمان ها و نظم و راستی را نگهبانی می کند حتی پیمان میان دو کشور، او با پیمان شکنان یا مهردروجان دشمنی سرسخت دارد ولی نسبت به وفادارن خود مهربان ترین خداست. در مهر یشت که سرود مخصوص اوست توصیف زیبایی از او می شود.

او پیش از خورشید ظاهر می شود و همراهی او با خورشید باعث شده که بعدها مهر به معنی خورشیدبیاید همچنین در ایران تصویر پردازی اساطیر از مهر تنها به این منظور به کار گرفته است تا شخصیت خدای عهد و پیمان را نمایان سازد. ایرانیان ایران را سرزمین پیمان به شمار می آورند و جنگجویان ایرانی پیش از رفتن به جنگ با کشورهای ضد مهر، سوار بر اسبشان، به درگاه مهر دعا می کردند و به خورشید و مهر و آتش مقدس جاویدان نماز می گذاردند مهر نقش بسیار مهمی در آیین های دینی و زرتشتی ایرانیان داشته است. بازمانده ای از این آیین ها،جشن مهرگان است که در روز مهر مصادف با شانزدهمین روز مهر ماه برگزار می شده است.درگاه شماری ایرانیان باستان، قرینه نوروز است و اهمیتی هم پای آن دارد.

نامیدن شانزدهمین روز ماه به نام مهر تعبیری برای نظارت نیمه دوم ماه توسط مهر است.حتی درسنت ها، آیین های شب چله (یلدا) را با آیین های مربوط به مهر ارتباط می دهند. نکته حائز اهمیت این است که مهر ایران فقط یک نقش برجسته و متن های بسیاری دارد ولی مهر پرستی رومی تقریبا هیچ متنی ندارد بلکه صدها نقش برجسته از آن موجود است. بنابر نقش برجسته های بدست آمده در کشورهای غربی، مهر به صورت کودک یا جوانی از صخره زاده می شود. با دشنه ای که روزی گاو نر را با آن می کشد و با مشعل آتشی که نماد نوری است که با او به جهان می آید. در همین حال افسانه دیگری تولد مهر را از دوشیزه باکره ای می داند که در آب دریاچه هامون با بر می دارد. مروارید و دلفین یا ماهی از نمادها و نقوش مهر هستند.

همچنین نیلوفر آبی نیز از نمادهای مشهور مهر است که بر سطح آب می روید که در آن صورت مهر از مادر مهر زاده می شود، چرا که مادر مهر از تخمه ای که در آب است آبستن می شود و میترا را می زاید. نیلوفر از سوئی با آب و از دیگر سو با خورشید در ارتباط است.ارزش و قیمت گل نیلوفر در اسطوره آیین میترا جای بسی تأمل و تفکر دارد. گل نیلوفر خود راز و رمزهای بسیار زیبا و معماگونه ای داردکه موریس مترلینگ در کتاب هوش گل ها بدان اشارات قابل ملاحظه ای می کند. همین گل است که با نقش هائی به اسامی متفاوت، فرش ایرانی را آذین می بندد. چه باعث شده تا در میان انبوه گل های زیبای عالم، نیلوفر آبی در اسطوره قدیم آیین میترای ایرانی جای داشته باشد؟ در آیین میترا برای عبادت غارهای طبیعی مورد استفاده قرار می گرفته است به صورتی که غار نزدیک آب روان و یا چشمه باشد.

اهمیت آب در این آیین موضوعی است که نباید آن را در به تصویر در آوردن نقوش فرش از نظر دور داشت.همچنین ماجرای کشتن گاو و پیکار با آن بدان جهت اهمیت دارد که داستان این اسطوره در طراحی قالی مد نظر طراحان قرار گرفته است. در نبرد مهر با گاو نر، مهر پس از آنکه گاو نر را می گیرد او را به غار برده و می کشد.کشتن گاو نموداری از آفرینش است زیرا مرگ او زندگی بخش است و از تن گاو قربانی شده زندگی آشکار می شود. یعنی در اینجا ایزد مهر با عمل قربانی گاو، حیات سودمند و زاینده را بر زمین می گسترد و پس از این ماجرا نخستین زن و مرد برای زندگی به روی زمین برانگیخته شدند و میترا آموزگار این نسل شد و اهریمن برای نابودی این نسل بیماری و مرگ را بین آنها فرستاد.